Doseljavanje Slovena na Balkan i prve srpske države

Pored brata Tihomira imao je još dva brata Miroslava i Stracimira. Nakon propasti antivizantijske koalicije, u kojoj je učestvovao, 1172. godine Nemanja se predao vizantijskom caru Manojlu Komninu (1143—1180) i priznao ga za svog suverena.

Posle njegove smrti 1180. godine, započeo je napade na vizantijsku teritoriju i završio širenje svoje vlasti na sve okolne srpske oblasti (Kosovo, Zeta, Travunija, Zahumlje i Neretvljanska oblast), osim Bosne. Njegova ekspanzija je okončana porazom na Moravi 1190. godine, nakon čega je Raška ponovo postala vizantijski vazal, ali je Nemanji priznat veći deo dotadašnjih osvajanja.

Na unutrašnjem planu, okrenuo se učvršćivanju vlasti u zemlji. Sazvao je sabor protiv bogumila u Raškoj, nakon čega se, uz pomoć vojske, surovo[4] obračunao sa sledbenicima ovog učenja, koje je smatrano jeretičkim.

Na međunarodnom planu je ulazio u velike saveze protiv Vizantije, šaljući svoje poslanike čak u Nirnberg na pregovore sa svetim rimskim carem Fridrihom Barbarosom (1155—1190), ali je bio i odan vazal vizantijskom caru Manojlu Komninu, šaljući mu pomoćne vojne odrede koji su učestvovali i u bici kod Miriokefalona 1176. godine.

Stefan Nemanja je bio četvrti i najmlađi sin srpskog vlastelina Zavide koji je bio u rodbinskim vezama[6] sa dinastijama koje su u to doba vladale Raškom (sa Vukanovićima po muškoj liniji) i kraljevinom Zetom (sa Vojislavljevićima po ženskoj liniji)[1]. O Zavidinom životu i tim rodbinskim vezama nema mnogo pouzdanih podataka, ali se na osnovu Nemanjinog žitija može zaključiti da se on zbog sukoba sa rođacima i borbe oko vlasti u Raškoj, sklonio u kraljevinu Zetu[4].

Osim Nemanje, Zavida je imao još dece:

* Tihomira, vladao kao veliki župan Raške (1163.[8]-(1166) 1168), živeo (? - 1169.[8]).
* Stracimira, vladao oblastima oko Zapadne Morave (1163-(1166) 1168, 1169-?), živeo (?-posle 25.12. 1189.[9])
* Miroslava, vladao Zahumljem (1163-(1166) 1168, 1169-?), živeo (?-1196. ili 1199.[9])
* Ćerku nepoznatog imena, udatu za nekog od Vojislavljevića, verovatno Gradihnu[7]
* Ćerku nepoznatog imena, udatu za Kulina, bana Bosne[10]

Nemanja je bio oženjen plemkinjom Anom (u monaštvu Anastasija), sa kojom je imao petoro dece[9]:

* Vukana, kralja Zete (1199-1208) i velikog župana Raške (1202-1204), živeo (?- 1208.)
* Stefana, velikog župana Raške (1196-1217) i kralja Raške (1217-1228), živeo (?-1228.)
* Rastka, prvog srpskog arhiepiskopa (1219-1233), živeo (1169.-1236.)
* Jefimiju, udatu za Manojla Anđela Duku (1230-1237, umro 1241), solunskog cara
* Ćerku nepoznatog imena, udatu za Tiča, upravnika Skoplja

Nemanjin otac, Zavida[11], je prognan iz Raške tokom građanskog rata koji je u njoj vođen oko vlasti među Vukanovićima. Nemanjino žitije navodi da je tada bio veliki metež[4] i da su njegovom ocu braća mu zavišću oduzeli zemlju[4], što neki istoričari tumače da je Zavida zapravo bio veliki župan Raške, koga su srodnici zbacili sa vlasti[7]. On se nakon toga sklonio u Dokleju/Duklju, u kojoj je rođen[4].

Tokom njegovog progona iz Raške, verovatno 1113. godine u Ribnici na Morači (današnja Podgorica)[6], mu se rodio najmlađi sin Nemanja. Kršten je u rimokatoličkoj crkvi, po latinskom obredu, koji je bio preovlađujući u tadašnjoj Zeti[4], da bi se po Zavidinom povratku u Rašku sa porodicom, Nemanja krstio po drugi put, u episkopalnoj crkvi svetih Petra i Pavla u Rasu (tadašnjoj prestonici Raške)[4], po grčkom obredu.

Kada je odrastao, Nemanja je kao udeoni knez[1] dobio na upravu župe Toplicu, Ibar, Rasinu i Reku[4] odnosno oblasti oko Toplice, Ibra, Rasine i Puste Reke[1].

Istorijski izvori ćute o Nemanji sve do sedme decenije XII veka. Tada ga je, tokom priprema za novi rat sa Mađarima 1162. godine, u svoj logor u Nišu pozvao vizantijski car Manojlo I Komnin (1143-1180). Susret dvojice vladara bio je veoma srdačan, o čemu govori Nemanjina hagiografija:
Vikicitati „A kad ga ovaj ugleda, primi ga s carskom ljubavlju i poljubi ga.“
(Stefan Prvovenčani, „Žitije svetog Simeona“)
Verovatni ostaci Rasa, nekadašnje prestonice Raške

Tom prilikom Manojlo je Nemanji dodelio dvorsku titulu carskog sana i župu Dubočicu (oko današnjeg Leskovca) na upravu, čime je on postao direktni carev vazal[1]. Manojlovi razlozi za ovo nisu poznati, ali je verovatno Nemanja izabran zato što je bio najmlađi od četiri brata, pa samim tim i sa najmanje legitimiteta da se uključi u borbu za položaj velikog župana

Neposredno posle dobijanja Dubočice, Nemanja počinje sa gradnjom manastira svetog Nikola u Kuršumliji i manastira posvećenog Bogorodici na ušću Kosanice u Toplicu[4]. U njegovim žitijima se gradnja ovih manastira navodi kao razlog za nezadovoljstvo njegove braće, koja su mu prebacivala da radi na svoju ruku, bez njihove dozvole ili barem dogovora sa njima.
Međutim, pravi razlog nezadovoljstva Nemanjine braće je najverovatnije bila Nemanjina pretenzija da uz pomoć Vizantije i podršku crkve, dođe do titule velikog župana[1]. On je pokušao da se, uz podršku dela plemstva, domogne titule velikog župana optužujući Tihomira da vodi vizantofilsku politiku. Na velikom skupu raške vlastele, koji je sazvan tim povodom, Nemanja je sa delom onih koji su ga podržali zarobljen i zatvoren u pećini kraj Rasa. Njegovo zarobljeništvo je trajalo relativno kratko, pošto su ga njegove pristalice ubrzo oslobodile, nakon čega je uz podršku vlastele postao veliki župan Raške i potisnuo braću, koja su pobegla u Vizantiju.

Oko datiranja njegovog dolaska na vlast postoje neslaganja, tako da jedni smeštaju Nemanjinu pobunu na saboru u 1165. godinu, a njegovo oslobođenje i dolazak na vlast u 1166. godinu[1][16][6], dok drugi Nemanjinu pobunu na saboru smeštaju u 1167. godinu (posle Tihomirovog slanja odreda Vizantiji 1166. godine), a njegovo oslobođenje i dolazak na vlast u 1168. godinu[8]. Izvesno je, da je on između 1165. i 1168. godine, kao najmlađi među braćom, zbacio najstarijeg brata Tihomira, preuzeo vlast, proglasio se velikim županom i potisnuo iz zemlje ostalu braću (Tihomira, Stacimira i Miroslava).

Njegova braća su od Manojla dobila vojnu podršku u pokušaju da povrate vlast. Nemanjina žitija navode da je protiv njega poslata velika najamnička vojska u kojoj je pored Grka, bilo Franaka i Turaka[17]. Do bitke je došlo u jesen 1168. godine[8] kod Pantina, nedaleko od Zvečana i u njoj su Nemanjine snage uspele da potisnu protivnika u Sitnicu, u kojoj su se mnogi podavili[4][17] dok su se ostali u neredu povukli sa bojišta. U Sitnici se udavio i njegov brat Tihomir[1][8], a nakon bitke Nemanja je priznao vrhovnu vlast Vizantije, dok ga je Manojlo prihvatio kao zakonitog vladara Raške[6]. Kasnije se Nemanja izmirio sa braćom i ostavio ih na vlasti u njihovim udeonim kneževinama.