verovanje starih slovena

Vrhovni bog Srba iz doba dok su oni bili mnogobošci do danas nije sa sigurnošću identifikovan. Problem u preciznom identifikovanju imena i uloge tog božanstva leži u tome što, osim dve ili tri naznake u istorijskim izvorima tog vremena, nema autentičnih podataka, tako da je jedini izvor za istraživanja na ovu temu predstavlja tzv. narodna vera, legende i pesme.

Sloveni su u vreme naseljavanja Balkanskog poluostrva verovali, prema Prokopijevom svedočenju, u jednog vrhovnog boga, i to boga munje, kome su bila podređena božanstva nižeg reda. Kako u toponomastici južno od Dunava postoje mnogi tragovi imena Peruna, sa dosta verovatnoće može se pretpostaviti da je kod Južnih, kao i kod Istočnih Slovena, Perun bio vrhovni bog.[5]

Opsežnu naučnu studiju na ovu temu uradio je u prvoj polovini XX veka Veselin Čajkanović (1881-1946) iznevši tom prilikom tezu da je Dabog bio vrhovni bog Srba i da je on bio bog podzemnog sveta odnosno mrtvih. Najveća mana ove teze leži u činjenici da osim Čajkanovića koji Daboga tumači kao lunarni tip božanstva, svi ostali istraživači stare slovenske vere i izvori vezani za nju identifikuju Daboga kao božanstvo isključivo solarnog tipa.

Krajem XX veka neku vrstu alternative ovoj tezi izneo je Sreten Petrović (1940) koji je u svetlu podataka Velesove knjige i na osnovu narodnih pesama koje je 1869. godine prikupio i objavio Miloš S. Milojević (1840-1897) izneo hipotezu da je Triglav (kao panslovenski termin) odnosno Trojan (kao lokalno srpski termin koji se koristi paralelno sa terminom Triglav) kao neka vrsta slovenskog svetog trojstva bio vrhovni bog kako Slovena, tako i Srba. Jedan od najvećih nedostataka njegove teze je činjenica da autentičnost tzv. „Velesove knjige“ i dalje nije dokazana, pa je samim tim i teza koja se u njoj iznosi o nekoj vrsti svetog trojstva kod Slovena na klimavim nogama.

Pored ove dve teze, pojavljuje se istorijski podatak da je vizantijski car Vasilije I (867-886) posle zauzimanja Neretljanske oblasti 873. godine, u kojoj su po navodima vizantijskig cara Konstantina Porfirogenita (913-959) u spisu „O upravljanju Carstvom“ živeli Srbi, pokrstio narod, porušio mnogobožačke hramove, a najveći od hramova pročistio i pretvorio u crkvu posvećenu svetom Vidu (lat. Sanctus Vitus). Na osnovu tog podatka i velikog srpskog praznika Vidovdana može se pretpostaviti da je Svetovid bio vrhovni bog Srba

Totemizam i animizam u verovanjima Slovena

Totemizam, bilo širok onako kako ga shvataju pantotemisti ili sa onako uskom sadržinom kako to hoće npr. Rajterskjeld, znači izvesne odnose između čoveka i životinje; odnose koji imaju religijski karakter. To je faza u istoriji religije kroz koju je, izgleda, morao proći svaki narod; pojave, ili ostaci, totemizma konstatovani su gotovo kod svih, i kulturnih i nekulturnnh, naroda. Najglavnije karakteristike totemizma ove su:

1. Životinja koja nam je totem jeste isto što i mi - dakle, naš srodnik (ili čak i predak). Takav je slučaj, kod Slovena, sa vukom.
2. Životinje - totemi pomažu svoje pleme. Otuda primitivan čovek tetovira u svoju kožu slike ili znake svoga totema; otuda je, polazeći u borbu, nosio svoje toteme, ili njihove reljefe i slike, kao zastave; oblačio se u njihovu kožu, nosio kapu od njihove kože, čuvao pri sebi delove njihovog tela kao amajliju, itd. Kod Srba ima mnogo primera za sve ovo. Srpski narod veruje da vučja dlaka, srce, čeljust itd. imaju spasonosnu snagu. Bolesnici se kade vučjom dlakom; deci se u haljine ušiva komad vučjeg oka i srca.[13]

U svim slovenskim narodima su rasprostranjena verovanja u animističke toteme. Kod svih slovenskih naroda sreću se dve totemske životinje. To su vuk i zmija. Obe ove životinje imaju karakter mitskog pretka, s tim što vuk može biti i životinjski oblik boga Dažboga. Zmija se javlja kao mitsko biće koje se zove zmija čuvarkuća i koja živi obično u temeljima kuće ili u ognjištu. Veruje se da zmija čuvarkuća predstavlja ili rodonačelnika porodice[14], odnosno prvog pretka koji je formirao tu porodicu, ili u nekim krajevima to je predak koji je bio najzaslužniji i koji se po nečemu istakao[n 1]. Zmija čuvarkuća se pozivala na večeru ukoliko bi porodica bila u nekoj nevolji.

Takođe u narodnoj religiji ima dosta ostataka animizma i totemizma. Može se primetiti da veliki broj mitskih bića može uzeti oblik neke životinje. Tako na primer veštica može postati leptir, mačka ili kobila

Religija Srba je bila prirodna religija.[3] Poštovali su svoje bogove na otvorenom uz žrtvene ponude i pevanje.[3] Nisu imali slika (ikona), hramova niti sveštenika.[3] Međutim, postojali su šumska svetilišta, sveti gajevi, u kojima su se nalazili kumiri. Tragovi toga su sačuvani u imenima nekih naselja, poput Bolvan, što na staroslovenskom znači stilizovani balvan,[20] odnosno kip.[21] Po kućama su se nalazili kumiri domaćeg božanstva, odnosno mitskog pretka, što je primanjem hrišćanstva zamenila ikona domaćeg sveca.[20]

Kod Srba je naročito bio jak kult drveća (posebno lipa, leska, hrasta) i biljaka, što je dobrim delom sačuvano i nakon primanja hrišćanstva.[20] Manastiri nazvani po imenima drveća, kao što su Grabovac, Krušedol, Orahovica i drugi, su po svoj prilici, zamenili starinska prethrišćanska svetilišta, koja su se nalazili u svetim šumama i gajevima.[20] Hrast je u starim indoevropskim religijama poznato drvo boga gromovnika.[20] Kod Srba se i danas koristi za badnjake, a stari običaj da se pod hrastom održavaju zborovi je i u vezi sa verskim uvaženjem toga drveta.[20] Za lesku se verovalo da je sveta, i da u nju ne udara grom, pa se za vreme grmljavine narod skrivao pod lesku.[20] Postojalo je i verovanje da drvo može biti sedište ljudske duše, odnosno njeno sklonište posle smrti. Voćke i drveće se sade po grobovima, da bi se sklonila duša pokojnika.[20]

Sloveni su na Balkanu zatekli razvijenu crkvenu organizaciju i bili su izloženi jakim nastojanjima hristijanizacije. Poznato je da su prvu srpsku nezavisnu državu stvorili pagani, pre 850, ali se isto tako zna da se vladarska porodica zvanično pokrstila oko 870[22]. Stara slovenska vera se na Balkanu održala kroz pravoslavlje i narodne običaje, koji čine gotovo osnovne izvore za rekonstrukciju slovenske vere i lokalnih bogova na Balkanu.

Pokrštavanje Slovena je bio viševekovni proces prelaska Slovena u hrišćanstvo i napuštanja stare slovenske vere, što je trajalo od velike seobe Slovena do kraja srednjeg veka. Prihvatanje hrišćanstva je u početku uglavnom teklo dobrovoljno, ali je kasnije sprovođeno zakonskom prisilom, pa i nasiljem.[2]

Različiti slovenski narodi primili su hrišćanstvo u različito vreme: Slovenci u VII veku, Česi, Hrvati, Bugari i Srbi u IX veku, Poljaci i Istočni Sloveni u X veku, a Pomorani tek oko 1168. godine.[23] Prihvatanje hrišćanstva među Južnim Slovenima je započelo doseljavanjem na Balkansko poluostrvo, da bi se kasnije nastavilo organizovanom misionarskom delatnošću Rima i Vizantije.

Primanje hrišćanstva imalo je i jednu posebno dalekosežnu posledicu: podelu slovenskog sveta između dva civilizacijska kruga - istočnog i zapadnog, nastalu podelom hrišćanske crkve na dva njena glavna dela - pravoslavni i rimokatolički.[

Perun je bog groma, zaštitnik ratnika. On je takođe i nepobedivi ratnik i uništavao je borbom neprijateljske zemlje. Predstavljan je u oklopu, sa bradom kao čovek zrelijih godina (na kipu u Kijevu zlatna brada, srebrno lice) kako u ruci drži ili rog ili batinu ili luk i strele. Verovalo se da dolazi svako proleće da donese kišu, načini zemlju plodnom i otera oblake. Njemu je bio posvećen četvrtak koji se zvao perundan. Pod njegovu upravu je spadala i vatra, grom, Sunce, zvezda - uglavnom sve što je izazivalo strahopoštvanje. Dakle, u hrišćanstvu je zamenjen svetim Ilijom. Ali i mnogi drugi svetci su pokupili njegove osobine. Praznik posvećen Perunu je bio negde oko Sv.Ilije uvek u četvrtak i naredni ponedeljak. U Peruna i Velesa su se zaklinjali kada su sklapali mireve. Perun je bio kažnjavač nevernih.


Najpoznatiji Perunovi atributi su gromovi i munje, koje on, kao gospodar neba, baca na zemlju. Osim toga, njemu kao bogu rata posvećena su sva oružja, maljevi, sjekire, mačevi, strijele. Njegove svete životinje su konj, orao i vol, koji mu se žrtvovao na odredjene dane, u odredjenim svečanostima.
Posvećen mu je hrast, kao Perunova personifikacija na Zemlji, pa su se upravo u hrastovim šumama nalazila njegova svetišta.
Perunov kult jedan je od najstarijih i u narodu najrasprostranjenijih poganskih slavenskih kultova. O poštovanju Peruna govori vec vizantijski povjesničar Prokopije, u 6. stoljeću. Iako mu ne pominje ime, Prokopije naglašava kako je to jedini bog kojem se svi Slaveni klanjaju, pa je logično iz toga zaključiti da se radi o Perunu.





PERUN.jpg

Perunovo ime spominje se i u ¬Povijest vremenih lit. U mnogim sporazumima izmedju Slavena i Vizantskog carstva polažu se zakletve na njegovo ime i ime boga Velesa (Volosa), jer on je bog koji kažnjava one koji koji krše zadatu riječ svojim munjama.

Osim tih spomena, pominje ga Saxo Grammaticus i jedno djelo takodjer iz 12. stoljeca, ,,Chronica Slavorum''.

U Povijesti vremenih, zapisano je da je kijevski knez Vladimir podigao je Perunu idol nedaleko grada. Taj idol predstavljao ga je sa srebrnom glavom i zlatnim brkovima, koji je, cini se bio glavni i najrasireniji nacin prikazivanja Peruna.
Nekoliko godina nakon podizanja, Vladimir je primio hrišćanstvo, i naredio da se Perunov idol veže za konjske repove i vuče po zemlji, a zatim baci u Dnjepar. Izvor navodi kako su stanovnici plakali na taj bezbožni knežev čin i izbila je oružana pobuna u gradu protiv hrišćana, kneza i njegovih pomagača. Vladimir je naredio da se statua uništi prije nego što se baci u rijeku, kako ne bi isplivala, ali se ona ipak očuvala, nasukavši se na pjeskovitoj obali, koja je po Perunu dobila kasnije ime.
Kult Peruna najvjerojatnije je baltičko-slavenskog porekla, jer se Perkunas spominje u baltičkoj mitologiji. Gledajući još dublje u prošlost, nalazi se veza između Indijskog boga munje Parjanye, sto pokazuje njegov indoeuropski karakter. Perun je poznat pod različitim imenima – Parom, Piorun – no svako od njih ima zajednički korijen u riječi koja je kod svih Slavena označavala grom. Perunova svetišta nalazila su se na planinama i, kao što je već rečeno, hrastovim šumama. Ta svetišta posjećivana su tijekom ranog proljeća i tijekom ljeta, kada su vršeni rituali i žrtvovanja. Blizu Novgoroda otkriveno je Perunovo svetište okruženo sa devet kamenova, jer se vjerovalo da Perun ima devet sinova koji su u njegovoj pratnji. Vjerojatno otuda potjece motiv devet sinova u mnogim slavenskim narodnim pricama i pjesmama.
U njegovim svetištim neprekidno je gorjela vatra, koja se, pod prijetnjom smrću, nije smjela ugasiti. Ratnici su pred njegove idole postavljali oružje radi posvete i blagoslova.
Uspomena na Peruna sačuvana je i poslije pokrštavanja. Osim što je mnoge atribute Peruna preuzeo hrišćanski svetac Ilija, ostali su nam mnogi toponimski pojmovi povezani s njim. Tako, recimo, postoje naselja pod imenom Perun, Perunac, Perunovac, Perunika, Perunička Glava, Peruni Vrh, Perunja Ves, Peruna Dubrava, Perunuša, Peručice, Perudina i Perutovac. Kod Južnih Slavena, postoji vjerovanje da cvijet perunika (bogiša) raste samo na mjestima koje je udario grom.
Perun, kao bog ljeta, koji obitava na nebu, Svargi, i simbolizira red, bio je u velikoj suprotnosti sa bogom Velesom, koji je živio u korijenu Drveta, i predstavljao kaos